ßyks/khÞ
tkfr ds bfrgkl dks lesVs uohu izkphu xzaFk
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
1 _Xosn
vk;ksZa }kjk
2 Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5ij'kqjke lafgrk
&
6lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
Øekad
xzaFk@lkfgR; dk uke
ys[kd@xzaFkdkj dk uke o irk
1
_Xosn
vk;ksZa }kjk
2
Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3
xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4
vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5
ij'kqjke lafgrk
&
6
lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7
ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8
vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9
jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
Øekad
xzaFk@lkfgR; dk uke
ys[kd@xzaFkdkj dk uke o irk
1
_Xosn
vk;ksZa }kjk
2
Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3
xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4
vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5
ij'kqjke lafgrk
&
6
lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7
ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8
vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9
jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
1 _Xosn
vk;ksZa }kjk
2 Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5ij'kqjke lafgrk
&
6lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
Øekad
xzaFk@lkfgR; dk uke
ys[kd@xzaFkdkj dk uke o irk
1
_Xosn
vk;ksZa }kjk
2
Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3
xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4
vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5
ij'kqjke lafgrk
&
6
lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7
ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8
vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9
jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
· lkfgR; lekt dk niZ.k gSA
· yks/kh 'kCn dk vkfn lzksr _Xosn gSA
va/kdkj gS ogka tgka vkfnR; ugha gSA
eqnkZ gS og lekt ftldk lkfgR; ugha gSAA
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs yks/kh {kf=; lekt ds dqN yksxksa dk vKkurk o vufHkKrk ol ;g ekuuk gS fd yks/kh tkfr dk dksbZ ,sfrgkfld lkfgR; ugha gS tcfd ,slk ugha gSA ,slk udkjkRed lkspus] ekuus ,oa dgus okys ca/kqvksa us vius ohjRo o xkSjo'kkyh yks/kh 'kCn dh mRifŸk ,oa tkfr ds bfrgkl dks tkuus dk 'kk;n dHkh iz;kl ugha fd;k gSA gka ;g t:j gks ldrk gS fd o.kZ O;oLFkk ds pyrs ,d oxZ fo'ks"k dh mis{kkiw.kZ uhfr ds dkj.k yks/kh tkfr dk lkfgR; vU; tkfr;ksa dh vis{kk dqN de t:j gks ldrk gS ij ;g dguk fd fcYdqy gh ugha gS ;g rks mfpr ugha yxrk vkSj fcYdqy fljs ls udkjuk rks mu egku fo}ku xzaFkdkjksa dk vieku gksxk ftUgksaus yks/kh tkfr ds xkSjoe;h c`rkar ij dye pykus dk iz;kl o lkgl fd;k gSA
ca/kqvksa gekjs Þyks/khÞ 'kCn dk vkfn L=ksr _Xosn gS tks fd gekjs ns'k gh ugha cfYd fo'o dk lcls izkphu o fo'o /kjksgj ds varxZr vkus okyk ekuo fyf[kr izFke xzaFk ekuk tkrk gSA vr% ;g dgk tk ldrk gS fd yks/kh 'kCn o tkfr dh mRifŸk dk xkSjoe;h bfrgkl vR;ar izkpuh ,oa foLr`r gSA bl yks/kh 'kCn o tkfr ds ,sfrgkfld izek.k _Xosn lesr vusd ikSjkf.kd xzaFkksa tSls&Hkfo"; iqjk.k] xxZ lafgrk] vf= lafgrk ij'kqjke lafgrk] lurdqekj lafgrk bR;kfn izkphu lkfgR;ksa esa yks/kh 'kCn dh O;k[;k o o[kku ds vusd va'k o izlax i<+us dks feyrs gSaa Hkfo"; iqjk.k rks yks/kh tkfr ds izlaxksa ls Hkjk iM+k gSa bu ikSjkf.kd xazFkksa ds vfrfjDr le;≤ ij vusd fo}ku xazFkdkjksa }kjk fyf[kr bfrgkl xzaFkksa esa yks/kh tkfr ds tkrh; la?k"kZ] ohjrk ,oa xkSjoe;h xkFkk ds izek.k Hkjiwj i<+us dks feyrs gSaA gekjs lekt ds vusd fo}kuksa us Hkh gekjs tkrh; bfrgkl fy[ks o izdkf'kr djk;s gSa] ijUrq mudk izpkj&izlkj cgqr de gks ldk gSA blfy, yks/kh lekt bfrgkl dh tkudkjh de gh yksxksa rd lhfer jgh gSA ;gh dkj.k gS fd gekjs lekt ds yksx vius yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vifjfpr gSA
ca/kqvksa gekjh yks/kh {kf=; tkfr dk xkSjoiw.kZ bfrgkl lesVs ikSjkf.kd ;qx ls orZeku rd ds dqN xzaFk esjh n`f"V o laKku esa vk, gSa o i<+us dks feys gSa mu xazFkksa o xzaFkdkjksa ds uke eSa ;gka mYysf[kr djuk pkg jgh gwa ftlls yks/kh tkfr o lekt ds lkfgR; ls vufHkK yksx muls voxr gks ldsaA
yks/kh lekt laxBu dh fofHkUu bdkbZ;ksa ds inkf/kdkfj;ksa ls esjk fouez fuosnu gS fd fuEufyf[kr xzaFk ,oa lekt laca/kh tks Hkh lkfgR; i=&if=dk,a laKku esa vk, mudh de ls de ,d&,d izfr] laxBu ¼lfefr½ dh yk;czsjh esa laxzfgr djus dk iz;kl djsaA ewy izfr;ka izkIr u gks ldsaa rks mudh QksVksdkWih okbaM djkdj lgstus dh dksf'k'k dh tk,] ftlls gekjh yks/kh tkfr ds bfrgkl ls vufHkK Lotkrh; HkkbZ&cfguksa dks Lo/;k; gsrq miyC/k gks ldsA uo;qodksa dks bl ohj tkfr ij 'kks/k djus ds fy, Hkh izsfjr djus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A
ftldks u fut tkfr] u fut ns'k ij vfHkeku gSA
og uj ugha] uj i'kq fujk gS vkSj e`rd leku gSAA
yks/kh tkfr bfrgkl dks lesVs dqN xazFk o xzaFkdkjksa dk fooj.k fuEukuqlkj gS
Øekad
xzaFk@lkfgR; dk uke
ys[kd@xzaFkdkj dk uke o irk
1
_Xosn
vk;ksZa }kjk
2
Hkfo"; iqjk.k
Jh osnO;kl
3
xxZ lafgrk
Jh xxZ _f"k
4
vf= lafgrk
Jh vf= _f"k
5
ij'kqjke lafgrk
&
6
lur dqekj lafgrk
Jh lur _f"k
7
ckYehfd iqjk.k
Jh okYehfd th
8
vkbus vdcjh
Jh vcqy Qt+y
9
jktLFkku dk iqjkrkfRod bfrgkl
Jh duZy tsEl VkM
10
djkSyh ¼jktLFkku½ bfrgkl ds >jks[ks ls ¼izFke laLdj.k 1973] f}rh; laLdj.k 1984½
Jh nkeksnj yky xxZ
11
e/;izns'k dh tkfr;ka ¼VªkbCl ,.M dkLV~l vkWQ e-iz-½
Jh vkj-oh- jlsy
12
djkSyh rokjh[k ¼Qkjlh Hkk"kk esa½
Jh gcho
13
fgUnw VªkbCl ,.M dkLV~l ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh 'ksfjax lkgc
14
jktiwrksa dk bfrgkl
Jh gcho ,oa vU;
15
rokjh[k yks/kh jktiwr
Jh Mkypan oekZ
16
ijeky jklks
Jh txfud pUnz
17
izFohjkt jklks
Jh pUnzojnk;h
18
Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kf=;ksa dk LFkku
Jh egs'k pUn tSu^'khy^ Mcjk ¼e-iz-½
19
uhfrlkj
Jh Bk- nj;ko flag
20
yks/kh {kf=; bfrgkl
Jh NdkSM+h yky njksxk
21
izkphu dh 'kq) {kf=; tkfr
Jh jkts'oj flag yks/kh
22
yks/kh foospuk izdj.k
Jh ia- eFkqjk izlkn] jhok
23
cqUnsyh ekVh ds liwr
Jh ghjk flag] ¼dsjouk neksg½
24
cqUnsy[k.M ds'kjh
Jh jekdkUr xks[kys
25
pUnzoa'kh yks/kh jktiwr bfrgkl
Jh lnkjke th oekZ
26
tkfr vUos"k.k
Jh Jksf=; NksVsyky oekZ ¼t;iqj] jkt½
27
cfynku miU;kl
Jh eqjyh izlkn oekZ Þe/kqjÞ
28
pUnzoa'kh {kf=; pUnsy yks/kh dYpqjh
MkW- fo'kq)kuUn ikBd
29
yks/kh dYpqjh jktoa'k
Jh duZy tsEl VkM
30
mŸkj Hkkjr dk jktuSfrd bfrgkl
MkW- fo'kq}kuan ikBd
31
yks/kh jktiwr {kf=; bfrgkl
Jh daqthyky oekZ ¼tcyiqj] e-iz-½
32
yks/kh jktiwr bfrgkl ¼vaxzsth Hkk"kk esa½
Jh gfj'kadj flag ¼,MOgksdsV½
33
bfrgkl ds misf{kr i`"B
Jh fo".kqn;ky oekZ ¼eSuiqjh] m-iz-½
34
yks/kh {kf=; o`gr bfrgkl ¼2&laLdj.k½
Jh [kseflag oekZ ¼cqyUn 'kgj½
35
lkseukFk ¼miU;kl½
Jh prqjlsu 'kkL=h
36
yks/kh {kf=; jktiwr ljy bfrgkl
Jh j?kqukFk flag ^e/kqi^ ¼ujflagiqj½
37
cqUnsy[k.M ds vuNq, Lora=rk laxzke lsukuh
Jh Hkxoku JhokLro ¼Hkksiky½
38
yks/kh {kf=; oa'k niZ.k
Jh equh tkudh izlkn ¼egksck m-iz-½
39
oq)nso
Jh txeksgu
40
yks/kh 'kCn fo'ys"k.k
Jh vkpk;Z jkedqekj jkeÑ".k frokjh] lkxj
41
Hkkjr ;k=k
Jh xaxk izlkn vk;Z
42
vejdks"k ¼laLÑr Hkk"kk esa½
Jh vej flag
43
vkYgk egkdkO;
Jh pUnzojnk;h
44
Økafr iFk
Jh Jo.k dqekj f=ikBh
45
yks/kh lekt bfrgkl
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
46
v-Hkk-pUnzoa'kh; yks/kh {kf=; iqjk.k ¼[k.M 1 ls 3½
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
47
yks/kh fopkjok.kh
Jh lardfo ds'konkl yks/kh] lkxj
48
yks/kh jktiwr {kf=;ksa dh fodkl ;k=k] yks/kh xkSjo] yks/kh lekt dh leL;k,a] ns'k HkDr yks/kh] yks/kh yyuk,a
Jh Hkkjr flag] Naxe flag jktiwr ¼vgenkckn] xqtjkr½
49
yks/kh jktiwr lekt if=dk
Jh dkyhnhu yks/kh ¼dkuiqj½
50
yks/kh lEor
Jh egs'k pUnz tSu ¼'khy½
51
lukru
ia- Jh dk'khjke tk;loky
52
vk;Zo.kZ O;oLFkk
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-½
53
vk;Z fookg i)fr
Jh [kse flag oekZ] cqUyn 'kgj ¼m-iz-
54
nSfud tkxj.k lekpkj i= ¼3-1-92½
lEiknd
55
yks/kh jktiwr {kf=; lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds fo'ks"kkad ,oa Lekfjdk,a
ys[kd o lEikndx.k
56
ohjkaxuk jkuh voarh ckbZ yks/kh dh thouxkFkk ij vk/kkfjr vusd xazFk
fofHkUu ys[kdx.k
57
bu fofHkUu lkfgR;dkjksa ds vfrfjDr jkeLo:i jktiwr ¼vkSjs;k m-iz-½] lquhrk yks/kh ¼tcyiqj½] eqjyh izlkn oekZ ¼mUuko½] FkEeu flag ljl ¼y[kuŽ] Hkxoku flag ¼vkxjk½] [kse flag oekZ ¼cqyUn 'kgj] m-iz-½] Mkypan oekZ] vxuyky oekZ] gqyklhjke oekZ] xksdqyjke oekZ] okcwyky yks/kh] lnkjke yks/kh] fo".kqn;ky oekZ] ukFkwjke oekZ] Hkhelsu] [kq'khyky jkor] cspkyky yks/kh] djuflag vk;Zohj] lnkjkeyks/kh] dsnkjukFk yks/kh] ¼esjB½] jke izlkn dkS'ky ¼bankSj½] ujoj flag iVsy ¼Hkksiky½] jkeoDl oekZ] Lo- Bkdqjnkl yks/kh ¼cYnsox<+ Vhdex<+½] MkW- ikyhjke jktiwr] vkSjs;k] MkW- jkeÑ".k jktiwr] feV~Bwyky yks/kh fHk.M ¼e-iz-½] egsUnz dqekj yks/kh] ¼oMsjk] Vhdex<+½] izks- f'kon;ky yks/kh] Hkksiky] gqdqe flag ns'kjktu] eqdqUniqj rFkk yks/kh lekt ds fofHkUu i=&if=dkvksa ds ys[kdksa lEikndksa bR;kfn ds izsj.kknk;h ys[kA
Jhefr lquhrk egsUnz yks/kh ¼f'kf{kdk½
B.Sc., M.A. (English & Sociology), D.Ed
'kkl- ek/;-'kkyk cjksnk] jgyh ftyk&lkxj ¼e-iz-½