bfrgkl ds iz"Bksa
esa yks/kh lekt ds xkSjo
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs Hkkjr o"kZ o yks/kh lekt dk bfrgkl vusd ohj&ohjkaxukvksa] ofynkuh egkiq:"kksa ls Hkjk iM+k gSa ekr`Hkwfe dh j{kk ds [kkfrj fofHkUu Lo/khurk vkUnksyuksa esa er`Hkwfe dh j{kkFkZ vius izk.kksa dh dqckZuh nsdj yks/kh {kf=; oa'k dk uke jks'ku djus okys vej 'kghnksa ij gesa gh ugha cfYd lEiw.kZ ns'k dks xoZ gSA yks/kh lekt dh egku foHkwfr;ka jktk&egkjktk rFkk vktknh ds Økafrohj cfynkfu;ksa dks ftUgsa gekjs bfrgkl ys[kdksa us bfrgkl ds xrZ dh irksZa ls [kkst fudkyk gS muesa ls tks dqN esjs laKku esa vk, gSa mUgsa ;gka mYysf[kr dj muds ukeksa ls vkidks voxr djkuk pkgwaxkA esjk vki lHkh lekt izseh ca/kqvksa ls fouez fuosnu gS fd tc Hkh bu egkiq:"kksa dh t;afr;ka o ofynku fnol iM+s rks Lotkrh; ca/kq ,df=r gksdj lekt ds bu izsj.kk lzksrksa dh Le`fr esa J`)katyh Lo:i NksVs&eksVs dk;ZØe tSls cSBdsa] laxksf"B;ka] lEesyu lekjksg vk;ksftr dj mudh xkSjoxkFkkvksa ij izdk'k Mkydj ubZ ih<+h dks buls voxr djkus rFkk gks lds rks mu egkiq:"kksa ds Lekjd cuokus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A ca/kqvksa o.kZ O;oLFkk f'kdkj ds dkj.k vU; dqN tkfr;ka yks/kh tkfr ds bu egkiq:"kksa dh vuns[kh djsaxs gh vr% budks izdk'k esa ykus dh vc yks/kh lekt dh ftEesnkjh curh gSA gl gsrq ;qok o izcq) oxZ ls fo'ks"k :i ls esjk fuosnu gS fd lekt dh laosnuk,a >aÑr djus dk dk;Z djsaA
yks/kh lekt ds og ,sfrgkfld xkSjo ftu ij gesa ukt gS mudk ladyu fooj.k fuEukuqlkj gS&
¼1½ izFke Lok/khurk laxzke 1857 dh iz.ksrk vej 'kghn ohjkaxuk egkjkuh voarhckbZ yks/kh ¼jkex<+] e-iz-½] ¼2½ 'kghn xqykc flag yks/kh ¼mUuko] m-iz-½] ¼3½ 'kghn exuyky yks/kh ¼gSnjkckn½] ¼4½ 'kghn f'ko oDl flag yks/kh ¼lquokjk½] ¼5½ yks/kh egjoku flag Bkdqj ,oa jktk xtjkt flag yks/kh ¼ujflagiqj e-iz-½] ¼6½ jkt fd'kksj flag Bkdqj yks/kh ¼fgaMksfj;k] neksg]e-iz-½] ¼7½ 'kghn cgknqj flag yks/kh ¼eaMyk]e-iz-½] ¼8½ 'kghn psrjke yks/kh ¼ckyk?kkV] e-iz-½] ¼9½ 'kghn ekrknhu yks/kh ¼rsyhokM+k fnYyh½] ¼10½ 'kghn ohjkaxuk ekyrh ckbZ yks/kh ¼>kalh m-iz-½] ¼11½ 'kghn mejko flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼12½ 'kghn egkfr;ka Mkypan yks/kh ¼Q:[kkokn½] ¼13½ 'kghn vej flag yks/kh ¼gSnjkckn½] ¼14½ 'kghn erokyk enu flag yks/kh ¼gSnjkckn] vkU/kzizns'k½] ¼15½ ân; 'kkg ¼ujflagiqj] e-iz-½] ¼16½ nsoh flag yks/kh ¼'kkgiqjk] e-iz-½] ¼17½ ioZroyh flag yks/kh ¼'kkgiqjk½] ¼18½ eksgu flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼19½ yksdef.k flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼20½ tud flag yks/kh ¼bVkok m-iz-½ ¼21½ xtk/kj izlkn oekZ ¼jk;ojsyh m-iz-½ ¼22½ rqylhjke yks/kh ¼ukxiqj½] ¼23½ fuHkZ; flag yks/kh ¼nfr;k e-iz-½] ¼24½ foØe flag yks/kh ¼f'koiqjh e-iz-½] ¼25½ fd'kuyky yks/kh ¼vyhx<+ m-iz-½] ¼26½ ohj fj[kSyk yks/kh ¼x<+oky] mŸkjkapy½] ¼27½ [kqeku flag yks/kh ¼ikVu] e-iz-½] ¼28½ xtjkt flag ¼ujflagiqj½] ¼28½ xqykc flag ¼neksg e-iz-½] ¼29½ ohjkaxuk fdjuokyk yks/kh ¼fnYyh½] ¼30½ lrh izHkkorh yks/kh ¼dkyih m-iz-½] ¼31½ ohjkaxuk ljLorh ckbZ yks/kh ¼lkxj e-iz-½] ¼32½ lq[kjkt flag yks/kh ¼>kalh] m-iz-½] ¼33½ Mkdqj txr flag yks/kh ¼cj[ksM+k] eaMyk e-iz-½] ¼34½ cgknqj flag yks/kh ¼e<+fiifj;k]e-iz-½] ¼35½ egkjktk fla?kqifr nkfgj ¼fla/kq izkUr½] ¼36½ jktk u`iHkkuq ¼Msjkoy jktLFkku½] ¼37½ cgknqj flag ¼mefj;k ujflagiqj½] ¼38½ Bkdqj nj;ko flag yks/kh ¼Qrsgiqj m-iz-½] ¼39½ jktk bZ'oj flag ¼fg.Mksy e-iz-½] ¼39½ lw;Znsoh o ifjeynsoh jktk nfgj dh iq=h ¼fla?kq½] ¼40½ ljtw yks/kh ¼fot; jk/kkSx<+] e-iz-½] ¼41½ vtqZu flag ¼oujS;k ftyk lkxj½] ¼42½ fo|qYyrk ¼fpŸkksM+ jktLFkku½ ¼43½ eghir flag yks/kh ¼fcgkj½] ¼44½ jko lkgc ine flag yksk/kh ¼ikVu½] ¼45½ 'kghn lq[kjkt flag yks/kh ¼>kalh½] ¼46½ fNn~ns'kkg yks/kh ¼ghjkiqj] ujflagiqj½] ¼47½] izrki flag yks/kh ¼ikyh lsuk] xqtjkr½] ¼48½ j?kqukFk flag yks/kh ¼vyhx<+½¼49½ /kqvkjke ¼vVsj] fHk.M e-iz-½] ¼50½ cgknqj flag ¼lqdjh ojxh] e-iz-½] ¼51½ d.kZ nso cgknqj ¼tcsjk e-iz-½] ¼52½ ljnkj flag yks/kh ¼lqdjh] e-iz-½] ¼53½ lwjt izlkn yks/kh ¼bef>jk] e-iz-½] bR;kfnA nksLrks dqN ,sls Hkh yks/kh jktk gq, gSa ftUgksaus ykyp esa vkdj vaxzstksa dk lkFk fn;k ftudk uke eSa ;gka mYysf[kr ugha djuk pkgrkA Fkk] ij fQj Hkh muds ukeksa ls Hkh vkidks voxr djkuk pkgwaxkA tSls gVjh ds jktk fd'kksj flag] ujflagiqj ds ewjr flag] fiifj;k ds f[keke flag] tcyiqj ds tokgj flag bR;kfnA
buds vfrfjDr orZeku dky esa Hkh vusd lekt lsfo;ksa] jktuSfrKksa rFkk laHkzkUrtuksa us yks/kh lekt esa tUe ysdj bl lekt dk uke jks'ku fd;k gS o dj jgs gSaA muesa izeq[k :i ls ¼1½ Lokeh o`ãkuan yks/kh] ¼jkB] m-iz-½] ¼2½ Jh rqylhjke yks/kh ¼ukxiqj] egkjk"Vª½] ¼3½ mŸkjizns'k ds iwoZ eq[;ea=h dY;k.k flag yks/kh] ¼4½ e/;izns'k dh iwoZ eq[;ea=h lqJh mekHkkjrh] lfgr vusd larx.k] jktusrk] iz'kklfud vf/kdkjh&deZpkjh] O;olk;h] ys[kd] dykdkj lektlsoh fo}ku bR;kfnA ^yks/kh^ lekt dh bu egku foHkwfr;ksa ds foLr`r v/;;u gsrq ys[kd [kseflag oekZ dh iqLrd yks/kh ohj&ohjkaxuk,a rFkk yks/kh lekt o`gr~ bfrgkl egs'k pUnz tSu }kjk fyf[kr Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kfr;ksa dk LFkku bR;kfn bfrgkl xzaFk i<+us dk iz;kl djsaA
HkkxhjFk flag yks/kh
¼v/;{k&yks/ks'oj ;qok eaMy&cM+sjk] 'kklu ls ekU;rk izkIr laLFkk½
vjfoUn thUl dysD'ku] cYnsox<+] ftyk&Vhdex<+ ¼e-iz-½
fiz; ltkrh; ca/kqvksa ,oa cfguksa] gekjs Hkkjr o"kZ o yks/kh lekt dk bfrgkl vusd ohj&ohjkaxukvksa] ofynkuh egkiq:"kksa ls Hkjk iM+k gSa ekr`Hkwfe dh j{kk ds [kkfrj fofHkUu Lo/khurk vkUnksyuksa esa er`Hkwfe dh j{kkFkZ vius izk.kksa dh dqckZuh nsdj yks/kh {kf=; oa'k dk uke jks'ku djus okys vej 'kghnksa ij gesa gh ugha cfYd lEiw.kZ ns'k dks xoZ gSA yks/kh lekt dh egku foHkwfr;ka jktk&egkjktk rFkk vktknh ds Økafrohj cfynkfu;ksa dks ftUgsa gekjs bfrgkl ys[kdksa us bfrgkl ds xrZ dh irksZa ls [kkst fudkyk gS muesa ls tks dqN esjs laKku esa vk, gSa mUgsa ;gka mYysf[kr dj muds ukeksa ls vkidks voxr djkuk pkgwaxkA esjk vki lHkh lekt izseh ca/kqvksa ls fouez fuosnu gS fd tc Hkh bu egkiq:"kksa dh t;afr;ka o ofynku fnol iM+s rks Lotkrh; ca/kq ,df=r gksdj lekt ds bu izsj.kk lzksrksa dh Le`fr esa J`)katyh Lo:i NksVs&eksVs dk;ZØe tSls cSBdsa] laxksf"B;ka] lEesyu lekjksg vk;ksftr dj mudh xkSjoxkFkkvksa ij izdk'k Mkydj ubZ ih<+h dks buls voxr djkus rFkk gks lds rks mu egkiq:"kksa ds Lekjd cuokus dk iz;kl fd;k tkuk pkfg,A ca/kqvksa o.kZ O;oLFkk f'kdkj ds dkj.k vU; dqN tkfr;ka yks/kh tkfr ds bu egkiq:"kksa dh vuns[kh djsaxs gh vr% budks izdk'k esa ykus dh vc yks/kh lekt dh ftEesnkjh curh gSA gl gsrq ;qok o izcq) oxZ ls fo'ks"k :i ls esjk fuosnu gS fd lekt dh laosnuk,a >aÑr djus dk dk;Z djsaA
yks/kh lekt ds og ,sfrgkfld xkSjo ftu ij gesa ukt gS mudk ladyu fooj.k fuEukuqlkj gS&
¼1½ izFke Lok/khurk laxzke 1857 dh iz.ksrk vej 'kghn ohjkaxuk egkjkuh voarhckbZ yks/kh ¼jkex<+] e-iz-½] ¼2½ 'kghn xqykc flag yks/kh ¼mUuko] m-iz-½] ¼3½ 'kghn exuyky yks/kh ¼gSnjkckn½] ¼4½ 'kghn f'ko oDl flag yks/kh ¼lquokjk½] ¼5½ yks/kh egjoku flag Bkdqj ,oa jktk xtjkt flag yks/kh ¼ujflagiqj e-iz-½] ¼6½ jkt fd'kksj flag Bkdqj yks/kh ¼fgaMksfj;k] neksg]e-iz-½] ¼7½ 'kghn cgknqj flag yks/kh ¼eaMyk]e-iz-½] ¼8½ 'kghn psrjke yks/kh ¼ckyk?kkV] e-iz-½] ¼9½ 'kghn ekrknhu yks/kh ¼rsyhokM+k fnYyh½] ¼10½ 'kghn ohjkaxuk ekyrh ckbZ yks/kh ¼>kalh m-iz-½] ¼11½ 'kghn mejko flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼12½ 'kghn egkfr;ka Mkypan yks/kh ¼Q:[kkokn½] ¼13½ 'kghn vej flag yks/kh ¼gSnjkckn½] ¼14½ 'kghn erokyk enu flag yks/kh ¼gSnjkckn] vkU/kzizns'k½] ¼15½ ân; 'kkg ¼ujflagiqj] e-iz-½] ¼16½ nsoh flag yks/kh ¼'kkgiqjk] e-iz-½] ¼17½ ioZroyh flag yks/kh ¼'kkgiqjk½] ¼18½ eksgu flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼19½ yksdef.k flag yks/kh ¼eaMyk e-iz-½] ¼20½ tud flag yks/kh ¼bVkok m-iz-½ ¼21½ xtk/kj izlkn oekZ ¼jk;ojsyh m-iz-½ ¼22½ rqylhjke yks/kh ¼ukxiqj½] ¼23½ fuHkZ; flag yks/kh ¼nfr;k e-iz-½] ¼24½ foØe flag yks/kh ¼f'koiqjh e-iz-½] ¼25½ fd'kuyky yks/kh ¼vyhx<+ m-iz-½] ¼26½ ohj fj[kSyk yks/kh ¼x<+oky] mŸkjkapy½] ¼27½ [kqeku flag yks/kh ¼ikVu] e-iz-½] ¼28½ xtjkt flag ¼ujflagiqj½] ¼28½ xqykc flag ¼neksg e-iz-½] ¼29½ ohjkaxuk fdjuokyk yks/kh ¼fnYyh½] ¼30½ lrh izHkkorh yks/kh ¼dkyih m-iz-½] ¼31½ ohjkaxuk ljLorh ckbZ yks/kh ¼lkxj e-iz-½] ¼32½ lq[kjkt flag yks/kh ¼>kalh] m-iz-½] ¼33½ Mkdqj txr flag yks/kh ¼cj[ksM+k] eaMyk e-iz-½] ¼34½ cgknqj flag yks/kh ¼e<+fiifj;k]e-iz-½] ¼35½ egkjktk fla?kqifr nkfgj ¼fla/kq izkUr½] ¼36½ jktk u`iHkkuq ¼Msjkoy jktLFkku½] ¼37½ cgknqj flag ¼mefj;k ujflagiqj½] ¼38½ Bkdqj nj;ko flag yks/kh ¼Qrsgiqj m-iz-½] ¼39½ jktk bZ'oj flag ¼fg.Mksy e-iz-½] ¼39½ lw;Znsoh o ifjeynsoh jktk nfgj dh iq=h ¼fla?kq½] ¼40½ ljtw yks/kh ¼fot; jk/kkSx<+] e-iz-½] ¼41½ vtqZu flag ¼oujS;k ftyk lkxj½] ¼42½ fo|qYyrk ¼fpŸkksM+ jktLFkku½ ¼43½ eghir flag yks/kh ¼fcgkj½] ¼44½ jko lkgc ine flag yksk/kh ¼ikVu½] ¼45½ 'kghn lq[kjkt flag yks/kh ¼>kalh½] ¼46½ fNn~ns'kkg yks/kh ¼ghjkiqj] ujflagiqj½] ¼47½] izrki flag yks/kh ¼ikyh lsuk] xqtjkr½] ¼48½ j?kqukFk flag yks/kh ¼vyhx<+½¼49½ /kqvkjke ¼vVsj] fHk.M e-iz-½] ¼50½ cgknqj flag ¼lqdjh ojxh] e-iz-½] ¼51½ d.kZ nso cgknqj ¼tcsjk e-iz-½] ¼52½ ljnkj flag yks/kh ¼lqdjh] e-iz-½] ¼53½ lwjt izlkn yks/kh ¼bef>jk] e-iz-½] bR;kfnA nksLrks dqN ,sls Hkh yks/kh jktk gq, gSa ftUgksaus ykyp esa vkdj vaxzstksa dk lkFk fn;k ftudk uke eSa ;gka mYysf[kr ugha djuk pkgrkA Fkk] ij fQj Hkh muds ukeksa ls Hkh vkidks voxr djkuk pkgwaxkA tSls gVjh ds jktk fd'kksj flag] ujflagiqj ds ewjr flag] fiifj;k ds f[keke flag] tcyiqj ds tokgj flag bR;kfnA
buds vfrfjDr orZeku dky esa Hkh vusd lekt lsfo;ksa] jktuSfrKksa rFkk laHkzkUrtuksa us yks/kh lekt esa tUe ysdj bl lekt dk uke jks'ku fd;k gS o dj jgs gSaA muesa izeq[k :i ls ¼1½ Lokeh o`ãkuan yks/kh] ¼jkB] m-iz-½] ¼2½ Jh rqylhjke yks/kh ¼ukxiqj] egkjk"Vª½] ¼3½ mŸkjizns'k ds iwoZ eq[;ea=h dY;k.k flag yks/kh] ¼4½ e/;izns'k dh iwoZ eq[;ea=h lqJh mekHkkjrh] lfgr vusd larx.k] jktusrk] iz'kklfud vf/kdkjh&deZpkjh] O;olk;h] ys[kd] dykdkj lektlsoh fo}ku bR;kfnA ^yks/kh^ lekt dh bu egku foHkwfr;ksa ds foLr`r v/;;u gsrq ys[kd [kseflag oekZ dh iqLrd yks/kh ohj&ohjkaxuk,a rFkk yks/kh lekt o`gr~ bfrgkl egs'k pUnz tSu }kjk fyf[kr Hkkjrh; bfrgkl esa yks/kh {kfr;ksa dk LFkku bR;kfn bfrgkl xzaFk i<+us dk iz;kl djsaA
HkkxhjFk flag yks/kh
¼v/;{k&yks/ks'oj ;qok eaMy&cM+sjk] 'kklu ls ekU;rk izkIr laLFkk½
vjfoUn thUl dysD'ku] cYnsox<+] ftyk&Vhdex<+ ¼e-iz-½